Vier op de tien universiteitsmedewerkers heeft last van pesten, roddelen, uitsluiting of machtsmisbruik, bleek eerder dit jaar. “De angstcultuur komt nog niet genoeg aan bod op de onderwijsinstellingen, ook niet aan deze universiteit”, stelt FNV-bestuurder Jan Boersma op een vakbondslunch op de VU over sociale veiligheid.

De cijfers komen uit onderzoek van de FNV en het Landelijk Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren. En op de lunchbijeenkomst komen voorbeelden voorbij. Zo zijn er leidinggevenden die te veel taken op iemands bord leggen en vervolgens vaststellen dat diegene het werk niet aankan en zeggen dat hij of zij een cursus timemanagement moet gaan doen. Promovendi zijn kwetsbaar voor machtsmisbruik, omdat zij volledig afhankelijk zijn van hun promotor. En sommige mensen zijn te bang voor represailles om een klacht in te dienen.

Verdeel en heers

“Een verdeel- en heerspolitiek is de oorzaak van de angstcultuur”, zegt iemand uit het ongeveer vijftig aanwezigen tellende publiek. “Daardoor denken mensen dat zij de enigen zijn die er last van hebben.” VU-ombudsman Lies Poesiat voegt toe: “Mensen durven vaak geen klacht in te dienen. Iedereen kent iedereen, dus als de klacht ongegrond verklaard wordt, kun je vertrekken.”

'Vertrouwenspersonen kunnen niet heel veel doen, alleen begeleiden'

De vraag is, doet de VU genoeg om mensen die te maken krijgen met intimidatie of machtsmisbruik te steunen? “Je hoeft geen klacht in te dienen”, zegt Poesiat, “je kunt ook alleen een melding doen bij een vertrouwenspersoon. Als er dan meerdere meldingen komen over één persoon, kunnen we er toch iets mee.” Maar, reageert een aanwezige, “vertrouwenspersonen kunnen niet heel veel doen, alleen begeleiden. Bij elke volgende stap die je kunt zetten, ben je niet meer anoniem. De stap om met rugnummer bekend te worden, is heel moeilijk.”

Active bystander

Om het thema aan te kaarten, haalde de VU eerder dit jaar het toneelstuk #MeTooAcademia naar de universiteit. Dat komt weer terug op de faculteiten, meldt een betrokkene. Samen met een active bystander-training, waarin mensen leren hoe ze kunnen reageren als ze getuige zijn van bijvoorbeeld pesten of intimidatie. Verder is er een hulpmatrix gemaakt, zodat medewerkers zien bij wie ze met welke klacht terecht kunnen, en zijn er naast centrale ook decentrale vertrouwenspersonen aangesteld. En, zegt Poesiat, er is een cursus sociale veiligheid voor leidinggevenden, “maar die is nu vrijblijvend”.

Hoe verander je een angstcultuur? “Je kunt niet de cultuur veranderen zonder ook de structuur aan te pakken”, zegt hoogleraar en Woinactie VU-frontvrouw Paola Gori Giorgi. “Promovendi worden hier betaald uit de subsidie van de hoogleraar. In andere landen zoekt een promovendus zelf een promotor. De cultuur is een consequentie van de structuur.”

Omstreden hoogleraar

De voorbeelden van intimidatie, pesten of machtsmisbruik blijven vrij algemeen. Ze illustreren wat er mis kan gaan, benadrukken dat de cultuur op de universiteit er een is van niet zeuren maar poetsen, tonen een systeem waarin één persoon ongezien een heel team kan terroriseren.

'Die hoogleraar had hier geen nieuwe kans moeten krijgen'

Maar één situatie wordt wel uitgelicht, door FNV-bestuurder en -onderhandelaar Jan Boersma. “Die omstreden Leidse hoogleraar, die hier in dienst is gekomen, had hier geen nieuwe kans moeten krijgen”, zegt hij ferm. De hoogleraar kwam vorig jaar naar de VU, nadat bekend was geworden dat ze in Leiden had bijgedragen aan een angstcultuur op het instituut aldaar.

Onveilige situatie

“Je haalt een onveilige situatie daar weg, die hier weer kan opkomen”, zegt Boersma erover. “Dat had nooit mogen gebeuren, voor de sociale veiligheid. Maar nog niet iedereen is zo ver om die conclusie te trekken.” Haar aanstelling op de VU kwam al eerder ter sprake bij een debat van de VSNU over sociale veiligheid. “Ik begrijp niet hoe de VU met een strak gezicht kan zeggen dat zij dit onderwerp belangrijk vindt”, zei iemand uit het publiek daar toen over.

De VU meldt in een reactie “het te betreuren dat mensen in het openbaar zo over een VU-collega spreken”, aldus woordvoerder Wessel Agterhof. “Bij de aanstelling van de hoogleraar is er zeer zorgvuldig gehandeld. Er zijn gesprekken geweest in de faculteit en er zijn afspraken gemaakt met de hoogleraar, want de VU accepteert geen enkele vorm van intimidatie. Verder willen we niet over een individuele casus praten, want voor iedereen gelden dezelfde regels. Bovendien speelt er nu niks.”

Slecht leiderschap

Boersma zegt dat FNV en LNVH een vinger aan de pols houden over wat de universiteiten doen op het gebied van sociale veiligheid. Maar, zegt hij ook, “we moeten meer doorpakken.” Bijvoorbeeld met een basiskwalificatie leidinggeven. Want slecht leiderschap is volgens de respondenten in de FNV-enquête de hoofdoorzaak van de problemen. “En de selfsilencing of victims, zoals Belle Derks, voorzitter van de Jonge Akademie het noemt, moet opengebroken worden”, zegt hij. “Want het werkt belemmerend.”

Dus, hoogleraren moeten beter begeleid worden bij het leidinggeven, er moet meer besef komen van wat intimidatie, pesten en machtsmisbruik precies zijn en mensen moeten er hardop iets over durven zeggen. “Ik weet wat”, zegt iemand. “Waarom komt er niet een basiskwalificatie mondigheid? Voor alle medewerkers.” Dat is toch weer mooi een diploma voor aan de muur.