Wat houdt u op de been? vroeg Henk van den Heuvel vertwijfeld aan de medisch directeur van het Lagos State University Hospital. Het ziekenhuis wordt dagelijks overspoeld door patiënten, ze liggen soms op de grond te wachten met open wonden. Zorgverleners kunnen niet eens hun handen wassen, want stromend water is er niet.
Van den Heuvel is directeur van het Centrum voor Internationale Samenwerking van de VU en liet zich in juni 2019 rondleiden in zorgcentra in de grootste stad van Nigeria, samen met docent en onderzoeker gezondheidsbestuur Maarten Kok en drie Nigeriaanse consultants. Met geld van Nuffic, de Nederlandse organisatie voor internationalisering in onderwijs, mochten ze een project opstarten rondom goed bestuur in de zorg.
Zorgverleners kunnen niet eens hun handen wassen, want stromend water is er niet
“Ik heb al veel gezien, maar het is altijd schrikken”, zegt Kok over die rondleidingen. “De stad groeit jaarlijks met honderdduizenden mensen en de zorg is volledig ontoereikend. Toch gebeuren er ook interessante dingen, er is een heel betrokken groep zorgverleners.”
Afstand nemen van dagelijkse hectiek
Zo antwoordde de medisch directeur die de twee Nederlanders rondleidde: “Wat mij op de been houdt, is de glimlach van elke patiënt die wij er weer bovenop helpen.” Kok en Van den Heuvel wilden met het beperkte budget van 75.000 euro een trainingsprogramma opzetten dat zorgmanagers moest helpen om de medische zorg te verbeteren, denk aan kleine ingrepen en kennis doorgeven.
Het Centrum voor Internationale Samenwerking (CIS) initieert, coördineert en implementeert programma’s en projecten op het gebied van onder meer onderwijs en onderzoek, met partners in Afrika, Azië en Latijns-Amerika. Lees ook https://www.advalvas.vu.nl/nieuws/malinese-boeren-uit-hun-isolement-dankzij-vu
De kern van de trainingen, gebaseerd op bestaande managementtools, was dat de deelnemers afstand namen van de dagelijkse hectiek en op een rij zetten met welke problemen ze kampten. Met elkaar moesten ze bedenken wat de grondoorzaken waren en wat de oplossing kon zijn. Daarnaast waren er rollenspellen om te leren omgaan met bijvoorbeeld een agressieve patiënt of een ongemotiveerde medewerker.
Er reageerden vooral veel sterke uitgesproken vrouwen
Kok: “De grote uitdaging is altijd om aan te sluiten bij de lokale realiteit. We willen dat mensen er gemakkelijk mee aan de slag kunnen.” Een belangrijke eerste stap was het selecteren van de meest gemotiveerde deelnemers voor de workshops, van managers van het ministerie tot afdelingshoofden in het ziekenhuis. Van den Heuvel: “We wilden voorkomen dat mensen van hogerhand werden aangewezen, we vroegen mensen daarom zich aan te melden met een motivatiebrief. Vooraf moesten ze ook een opdracht inleveren. Dat werkte goed, er reageerden vooral veel sterke, uitgesproken vrouwen. Veel van hen maakten promotie na het project.”
Slapende reus wakker gemaakt
De workshops zaten heel anders in elkaar dan men gewend was. Van den Heuvel: “Wij hebben veel overtuigingskracht nodig gehad op het zorgministerie. Daar verwachtten ze acht uur college en een dik naslagwerk. Maar ja, dat verdwijnt naderhand in een la. Wij hebben vooral video’s, actieplannen en korte verhalen laten zien. Daarna lieten we de deelnemers snel zelf aan het werk gaan.”
De deelnemers deden het werk, en ze gingen elkáár helpen
Dat werkte. Van den Heuvel ziet het nog helemaal voor zich: “Wij hebben maar weinig gedaan, de deelnemers deden het werk, en ze gingen elkáár helpen. In groepjes ontrafelden ze elkaars problemen. Zij weten een miljoen keer meer van hun zorgsysteem dan wij, en ze hebben vooral heel veel geleerd van elkáár.” Buiten de workshops ging de training door in de online omgeving Moodle, en ook in een WhatsApp-groep werd flink gecommuniceerd. Behalve de twee VU-trainers gaf een Nigeriaanse consultant feedback. Kok: “We hebben naar boven weten te halen wat al in deze mensen zélf zat. Iemand zei dat we met onze methode een sleeping giant hebben wakker gemaakt.”
Kleine ingrepen, grote stappen
Het plan was dat sommige deelnemers aan het eind van het traject getraind zouden worden om hun nieuwe vaardigheden door te geven aan anderen. Wie zou dat willen, wie is daar geschikt voor, vroegen Kok en Van den Heuvel zich af. Allemaal, zo bleek uit hun observatie. Bijna alle deelnemers trainden vervolgens op hun beurt zo’n vijftig mensen, zodat 2500 mensen nu hun werk met nieuwe ogen bekijken en met kleine ingrepen soms grote stappen zetten.
In het midden CIS-directeur Henk van den Heuvel, eerste training workshop, 2019, Lagos
Masterstudent global health research Echica van Kelle interviewde zo’n dertig deelnemers, samen met Kok, een van de Nigeriaanse consultants en een masterstudent uit Lagos. Ze deed dat via Skype, want haar reis naar Nigeria ging door de coronapandemie niet door. Ze vertelt: “Er was een manager van een kinderziekenhuis die wilde dat artsen de ernstige ziekte meningitis behandelden volgens de nieuwste richtlijn. Het bleek dat ze dat vaak niet deden, omdat ze die richtlijn niet in het bijzijn van patiënten in dikke boeken wilden opzoeken. De oplossing zat in het digitaal delen van de richtlijn en ’s ochtends bespreken welke aandoeningen er voorbij waren gekomen en hoe ze waren behandeld. De dikke boeken waren toen niet meer nodig.”
Docent-onderzoeker Maarten Kok en CIS-directeur Van den Heuvel op veldbezoek bij Bogije Primary Health Centre, Ibeju Lekki, Lagos
Het voorbeeld laat zien hoe simpel het soms kan zijn. Een handige stempel op de voorkant van patiëntendossiers, een goede lamp ophangen in een ruimte waar iedereen veel tijd kwijt is aan het zoeken naar spullen en informatie.
Een handige stempel op de voorkant van patiëntendossiers, een goede lamp ophangen
Het hoofd van de bloedbank kampte met het probleem dat te weinig mensen vrijwillig bloed geven, vertelt Kok. “Patiënten die bloed nodig hebben, krijgen dat vaak van directe familieleden die bloed afstaan. Bijna niemand geeft zomaar herhaaldelijk bloed, waardoor er altijd tekorten zijn. Een van de oorzaken dat bloeddonateurs niet terugkwamen, was dat het personeel onvriendelijk was. Het personeel is nu getraind en donateurs krijgen na enkele keren doneren een klein cadeautje of bijvoorbeeld een gratis cholesterolmeting. Dat heeft flink geholpen.”
Minder machteloos
Het projectrapport is allang ingeleverd, maar de contacten blijven. Zo weten Kok en Van den Heuvel dat de workshops ook na de uitbraak van corona enorm nuttig zijn. Met name bij het in stand houden van de reguliere zorg, wat ook in Nederland een hele toer was. Kok: “Bij het inkopen en verspreiden van beschermende kleding, bij het doorgaan met het vaccinatieprogramma et cetera. Het systematisch nadenken heeft deze gemotiveerde mensen echt minder machteloos gemaakt.”