Er moet meer aandacht komen voor de verwerking van trauma’s in samenlevingen, vindt de kersverse theologiehoogleraar Katja Tolstoj. Trauma’s uit het verleden werken door in het heden, maar hoe je ze op collectief niveau een plek geeft zonder het individu tekort te doen, is de vraag. De theoloog is vanaf 1 februari Fenna Diemer-Lindeboomhoogleraar bij de faculteit Religie & Theologie.

“Neem de annexatie van de Krim in Oekraïne”, zegt Tolstoj (ook: Tolstaja), die specifiek onderzoek doet naar trauma’s in post-Sovjetlanden. “De gevoeligheden daarachter gaan deels terug op een trauma: het verlies van een van de meeste heldhaftige plekken van de Russische vaderlandsgeschiedenis, Sebastopol. Tijdens de Krimoorlog in 1855 werd deze belangrijke havenstad ingenomen door vijandelijke legers. De mensen die toen vielen, worden nog altijd als helden geëerd.”

Op die heldenmythe konden de Sovjetautoriteiten teruggrijpen in de Tweede Wereldoorlog, toen de stad verdedigd moest worden tegen de Duitsers. De bloedige strijd duurde ruim acht maanden, tot de stad in Duitse handen viel. Ziedaar de geboorte van een trauma. “Deze geschiedenis van trauma, patriottisme en mythevorming, speelde ook mee in de Krimcrisis van 2014”, aldus Tolstoj.

Diepe wonden

Het maakt post-traumatische samenlevingen tot een boeiend, en ook gevoelig onderzoeksgebied. Het zijn landen die kampen met “diepe wonden die nog steeds niet geheeld zijn”, zoals Tolstoj het noemt. “In de post-Sovjetlanden zijn miljoenen mensen en hele volkeren verdwenen in de Goelag (straf- en werkkampen in de Sovjet-Unie; MK). We weten niet precies hoeveel, omdat de KGB-archieven dicht blijven; de schattingen variëren tussen de acht en zestig miljoen. Terwijl het om elk mensenleven gaat! Dat is een waarachtig trauma, dat collectief en individueel doorwerkt en de basisreacties binnen elke familie bepaalt.”

Tolstoj wijst erop dat “extreme ontmenselijking” ook nu plaatsvindt. “In de vluchtelingenkampen bijvoorbeeld. Het kan voorkomen overal waar mensen aan extreme uitputting worden onderworpen: twaalf uur werken, in kou, honger, mishandeling.” Auschwitz, de Apartheid in Zuid-Afrika, kolonisatie en slavernij, oorlog in Syrië, er zijn legio voorbeelden.

Eten van mensenvlees

Het overkomt grote groepen mensen, maar heeft ook grote gevolgen voor het individu. Tolstoj: “De Russische schrijver Varlam Shalamov, die 18 jaar in de Goelag heeft doorgebracht, zei: Er blijft niets anders over in de mens dan haat, nijd en jaloezie. En: Er bestaan ergere dingen dan het eten van mensenvlees. Wat betekent het voor ons mensbeeld als dat de norm is geworden?”

De theoloog pleit voor een theologie van de traumaverwerking. “We gaan in de theologie uit van het goede in de mens. Maar hoe kun je als theoloog, en ook als kerk, omgaan met zoiets ontmenselijkends? Als we dit niet doordenken, hoe zijn we dan nog geloofwaardig? Hoe verwerk je zo’n verleden? Wat doe je nú met de trauma’s van alle vluchtelingen? Mensen vluchten nooit voor het goede leven.”

Veldwerk in kloosters

Het zijn actuele maatschappelijke kwesties, en tegelijk complexe vragen, die volgens Tolstoj eerst op top-academisch niveau moeten worden gesteld. Dat doet ze sinds 2016 in het internationale project Theology after Gulag. “Ik nodig topspecialisten van allerlei disciplines uit om mee te denken. Ik ben systematisch theologe, maar ik kan niet zonder filosofie, psychologie, politicologie, religiewetenschappen, literatuurwetenschappen, antropologie en literatuurwetenschappen.”

Ze ziet ook een rol weggelegd voor de Russisch-orthodoxe theologie. “Die biedt mogelijkheden tot de diepste reflectie om te verwerken, juist om trauma’s en extreem lijden een plek te geven. Mijn academische interesse is begonnen toen ik zag dat na de val van het communisme een theologie nodig was, vergelijkbaar met de theologie na Auschwitz. Maar die is er nu, 30 jaar na de val van het Sovjetbewind, nog niet gekomen. Ik heb twee jaar lang veldwerk gedaan. In talloze kloosters in Rusland en Oekraïne heb ik mensen gevraagd of er aandacht is voor die trauma’s en gezien dat daar behoefte aan is. Iemand moet de reflectie tot stand brengen die nodig is.”