Onafhankelijke journalistiek over de Vrije Universiteit Amsterdam | Sinds 1953
27 maart 2024

Wetenschap
& Onderwijs

Fragment van het schilderij 'El Conjuro' van Francisco Goya

Heksen vervolgen: niks voor bureaucraten

De jacht op tovenaars, heksen en weerwolven liep op Nederlands grondgebied nooit echt uit de hand. Met dank aan juristen en een Hollandse hekel aan de inmenging uit Brussel. 

Halloween staat voor de deur, dat kan je niet ontgaan. Maar is er nog iemand die daarbij aan de heksenvervolging denkt? En heeft die ook enig idee van het aantal slachtoffers?

Geloof in contact met de duivel hoorde bij het alledaagse leven

Ongeveer tweehonderd heksen, tovenaars en weerwolven kwamen in Nederlands gebied tijdens heksenprocessen om het leven. “Elke dode is er eentje te veel”, zegt historicus Hans de Waardt. Maar eigenlijk vindt de docent het dodental wel meevallen. In dezelfde periode van grootschalige heksenprocessen in Europa tussen 1450 en 1682 worden alleen al in het dunbevolkte gebied van het huidige Luxemburg twee- tot drieduizend mensen tot de dood veroordeeld of gelyncht. In heel Europa wordt het aantal doden op tienduizenden geschat.

Mannen werden ook vermoord

De heksenjachten richtten zich niet alleen op vrouwen. Cultuurhistoricus Hans de Waardt: “Het woord heks komt sowieso niet in de bronnen voor. Vrouwen worden ervan beschuldigd dat ze toveressen waren, mannen dat ze tovenaars zijn.

Veelvoorkomend in Oost-Nederland is de verdenking dat mannen weerwolven zijn. In Oost-Europa worden veel mannen hiervoor ter dood veroordeeld. Zij worden ervan verdacht dat ze (deels) in een wolf veranderen en mensen en vooral vee aanvallen.”

In Nederland werden slechts twee weerwolven ter dood veroordeeld. Wel speelde de beschuldiging een rol in smaadzaken. Hier waren grote lokale verschillen. De Waardt: “Het speelde vooral in de Achterhoek, Groningen en Drenthe. Overal waar zandgrond is.”

Hoewel Saul bij de heks van Endor van de Amsterdamse schilder Jacob Cornelisz. van Oostsanen een bijbelse voorstelling weergeeft, vermoedt historicus Hans de Waardt dat het een steek onder water naar de burgermeester van Amsterdam is. ‘Die had beloofd dat ketters in Amsterdam aangepakt zouden worden, maar dat gebeurde niet.’

Einde der tijden

Volkshysterie? Zo wil De Waardt de vele Europese vervolgingen zeker niet noemen. “Met zulke termen verklaar je mensen voor gek, dan kun je ze ook niet meer begrijpen.” Hij ziet het geloof in allerlei manieren van tovenarij als een logisch uitvloeisel van het wereldbeeld in de Renaissance.

‘Seks met de duivel is al nooit leuk’

In de periode van de heksenvervolging was men ervan overtuigd dat het einde der tijden dreigde. De Waardt: “Voor de wederkomst van Christus zou de antichrist een tegenaanval doen door demonen, heksen en weerwolven in te zetten. Natuurlijk moesten die door de kerk en de overheid opgeruimd worden. In Duitsland werden de tovenaars vervolgd onder leiding van bisschoppen die dachten dat ze Gods werk deden. In Zwitserland en Frankrijk waren het in het begin vooral Dominicaanse monniken.”

Geloof in contact met de duivel hoorde bij het alledaagse leven. “Er zijn heel veel verhalen over vrouwen die het moeilijk hadden en door een mannelijke duivel of een demoon benaderd werden. In ruil voor handgeld zweren ze hun geloof af en hebben ze vervolgens seks met die man.” Waarna het geld in drek of poep verandert. “En seks met de duivel is al nooit leuk.”

Daar kwam bij dat de periode na de Middeleeuwen veel economische tegenslag kende. “De theorie is dat door de kleine IJstijd de gemiddelde temperatuur omlaagging. Boeren deden wat ze altijd deden, maar opeens mislukten de oogsten. Ook ging de wijngrens omlaag: waar het voorheen mogelijk was om wijn rond Trier te maken, kon dat niet meer. Niet toevallig een gebied waar veel heksenvervolging was.”

Rare buurtbewoner

De ongeveer tweehonderd slachtoffers in Nederland stierven niet allemaal op de brandstapel. “Sommigen maakten tijdens het proces een eind aan hun leven, anderen stierven door tortuur.”

De Waardt beschrijft hoe de gemiddelde vervolging voor tovenarij hier verliep. “Iets wat altijd wel lukte, gaat nu niet goed. Een boer kan geen boter meer karnen, bij een brouwer mislukt het bier. Er is een familielid of een kind ziek. Het gaat om de gewone tegenslagen in het leven. Al snel valt de verdenking op een bekende. Een buurvrouw met wie je toch al ruzie hebt of een rare buurtbewoner. Als er veel klachten en geruchten zijn, is het aan de schout of baljuw om in actie te komen.”

Niet naar Spaans voorbeeld

Dit was een groot verschil met het buitenland. Waar in Luxemburg de lokale bevolking zelf commissies instelde om mensen te beoordelen, lag die taak in Nederland bij de plaatselijke gerechtshoven.

Dat was niet toevallig. “In 1522 wilde keizer Karel V, die ook koning van Spanje was, naar Spaans voorbeeld, een Nederlandse inquisitie instellen.” De Nederlandse gerechtshoven zaten niet op die inmenging te wachten. Er gingen verschillende bezwaarschriften naar Brussel waar Karel V zetelde. “Toen liet hij het plan weer varen.”

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (168-1648) verzetten de heren van ’s-Hertogenbosch zich in het nog door de Spanjaarden overheerste Noord-Brabant tegen de heksenvervolging die kort na 1590 onder leiding van lokale heren losbrak in De Peel. “Na een woedende brief aan Brussel was dat afgelopen.”

In de Nederlanden was het aan de schouten of baljuws om de verdachten te vervolgen. “Ze moesten de processen uit eigen zak betalen. Dat was vaak erg duur, dus daar zaten ze helemaal niet op te wachten.”

Verdachten in water gegooid

Al snel liepen deze officieren van justitie tegen een bijzonder probleem aan: de gewone methoden van foltering werkten niet meer. Om iemand te kunnen vervolgen, moest een verdachte bekennen. Die bekentenis werd meestal met martelen verkregen. Dat folteren mocht niet zomaar: er was een vonnis nodig. En er moest al ‘halfbewijs’, zoals een getuige, zijn.

De meeste gewone verdachten bekenden onder druk. “Een dief wist dat de maximale straf geseling of brandmerking was. Maar wie van tovenarij verdacht werd, kon op de brandstapel eindigen. Dus deze mensen keken wel uit.”

Hierop werden de methoden aangepast: verdachten werden dagenlang wakker gehouden tot ze niet meer tegen de psychische druk konden en bekenden. Ook werd de waterproef ingezet. Verdachten werden in het water gegooid. Wie bleef drijven, was schuldig. Wie zonk, was onschuldig en werd vrijgesproken.

Hoewel de meeste slachtoffers arm waren, trof ook mensen uit hogere kringen weleens dit lot. In 1593 werden twee Schiedamse vrouwen door de Hoge Raad van Holland en Zeeland vrijgesproken. Zij waren eerder tot de pijnbank veroordeeld. “Het waren vrouwen die een goede advocaat konden betalen en ook veel connecties hadden.” De Hoge Raad besloot dat het onmogelijk was om in deze zaken het benodigde halfbewijs te leveren. “Stel dat ik op de bank zit en hoop dat de buurman van de ladder valt. Bewijs vervolgens maar eens dat dat zijn val door mij komt.”

De bekentenis werd meestal met martelen verkregen

Vanaf dat moment was folteren om een betekenis los te krijgen niet meer toegestaan. Een jaar later werd ook de waterproef afgeschaft na het bezwaar van een vrouw. Deze jurisprudentie werd na 1594 door de andere Nederlandse gewesten overgenomen.

Grote trek naar Holland

In de delen van het land die niet onder Spaans bestuur vielen, kwam daarmee een einde aan heksenvervolgingen. In 1608 werd in Gorinchem nog Anna Mugge gewurgd en op de brandstapel gezet. “Ze was waarschijnlijk nooit veroordeeld als ze niet zelf naar de plaatselijke schepenbank was gegaan om te zeggen dat ze een pact met de duivel had gesloten en verschillende inwoners had betoverd.” 

Het einde van de heksenvervolging in Nederland is niet alleen aan juridisch ingrijpen en ambtenaarlijke haarkloverij te danken. “Na de val van Antwerpen in 1585 brak een tijd van ongekende economische groei aan. Het was het mirakel van de kustgewesten Holland en Zeeland. Dat leidde ook tot een grote mobiliteit van de bevolking: vanuit Vlaanderen, Brabant en andere gewesten en vanuit andere landen trok men naar Noord- en Zuid-Holland.” Zonder economische malaise nam de druk om iemand te schuld van de ellende te geven ook af. AV

Reageren?

Houd je bij het onderwerp, en toon respect: commerciële uitingen, smaad, schelden en discrimineren zijn niet toegestaan. Reacties met url’s erin worden vaak aangezien voor spam en dan verwijderd. De redactie gaat niet in discussie over verwijderde reacties.

Velden met een * zijn verplicht
** je e-mailadres wordt niet gepubliceerd en delen we niet met derden. We gebruiken het alleen als we contact met je zouden willen opnemen over je reactie. Zie ook ons privacybeleid.