Zolang mensen oorlog voeren en elkaars land bezetten roven ze ook elkaars kunst- en cultuurschatten. Zeventig jaar na de Tweede Wereldoorlog worden er nog steeds rechtszaken aangespannen om door de Nazi’s geroofde kunst terug te krijgen bij de rechtmatige eigenaars of hun nabestaanden. De musea staan vol met gestolen kunst en cultuur uit de koloniale tijd en er bestaat een levendige handel in culturele erfstukken uit de door de Islamitische Staat bezette gebieden in Syrië en Irak.
Rechtsfilosoof Wouter Veraart start volgende week een serie van zes colleges over restitutie van cultureel erfgoed. Hij doet dat samen met Evelien Campfens, algemeen secretaris van de Restitutiecommissie, die zich bezighoudt met claims op door de Nazi’s geroofde kunst.
“Er zijn de laatste tijd veel ontwikkelingen gaande, niet alleen op het gebied van Nazi-roofkunst, maar ook inheemse volkeren die cultuurerfgoed uit de koloniale tijd terugeisen of menselijke resten van hun voorouders”, legt Campfens uit. Ze noemt het voorbeeld van beschilderde Maorischedels, die in musea als kunstvoorwerpen worden tentoongesteld. “In het buitenland zie je dat universiteiten ontwikkelingen volgen en vakken ontwikkelen als ‘International cultural property law‘, maar in Nederland bestaat dat nog niet echt. Dus daar vind ik het nu wel de tijd voor en ik ben blij dat de VU en Wouter Veraart in het bijzonder hier open voor staan.”
Gewapend conflict
Voor elk van de colleges, die twee uur duren, is er een andere spreker met een bepaalde specialisatie uitgenodigd. Zo behandelt de op Cyprus geboren Nederlandse ondernemer Tasoula Hadjitofi de handel in Cypriotische kunst uit het door Turkije bezette deel van haar geboorteland. Wayne Modest, hoofd van het onderzoekscentrum van het Museum voor Volkenkunde, houdt zich bezig met erfgoed uit de voormalige koloniën. Charlotte Van Rappard-Boon, oud-directeur van Bureau Herkomst Gezocht en voormalig hoofdinspecteur van de Inspectie voor Cultureel Erfgoed van het ministerie OCW, schijnt haar licht op het nationale en internationale erfgoedbeleid.
“Het is een nieuwe invulling van een bestaand mastervak, Seminar Human Rights“, legt Veraart uit. “Dat kon wegens omstandigheden niet doorgaan en daarom heb ik, redelijk op het laatste moment, aan Evelien Campfens voorgesteld om op deze manier samen te werken.”
“Het is een heel interdisciplinair vak met veel invalshoeken”, zegt Campfens. “Het heeft te maken met internationaal recht en er is een ethisch aspect. Wat Naziroofkunst betreft, moeten musea zich bijvoorbeeld bewuster worden van wat ze in huis hebben. Er is een internationale regeling voor musea in het kader van de International Council of Museums, maar dat zijn gedragsregels die soms in tegenspraak zijn met nationale wettelijke regelingen.”
Gestolen goed
Ook botsen de juridische regels van verschillende landen vaak met elkaar. “In Nederland is iemand die te goeder trouw iets heeft gekocht, de rechtmatige eigenaar”, legt Campfens uit. “Maar in Amerika blijft eens gestolen goed altijd gestolen goed. Dat is relevant voor de internationale kunsthandel.”
“Een interessante actuele kwestie in dit kader is die rond de gouden voorwerpen uit de Krim, in bruikleen gegeven aan het Allard Pierson Museum. Nadat de Krim door Rusland werd geannexeerd, maakt Oekraïne aanspraak op de voorwerpen en eist dat ze niet naar de Krim maar naar Kiev komen, terwijl de Krimmusea eisen dat ze terugkomen naar de Krim, waar ze vandaan komen, maar dat nu onder Russisch regime valt. Steph Scholten, directeur van de divisie erfgoed van de UvA, zal in zijn gastcollege die zaak behandelen.”
Vrede en waardigheid
De juridische en ethische aspecten van gestolen kunst in het kader van een vak dat Seminar Human Rights heet, het ligt misschien niet direct voor de hand. Maar mensenrechten en cultureel erfgoed hebben meer met elkaar te maken dan je misschien op het eerste gezicht zou denken. “Wie iemands cultuur vernietigt, vernietigt ook zijn persoon”, aldus Veraart. “Geweld tegen minderheden gaat vaak gepaard met de vernietiging van de cultuur van de betreffende groep.” Daarom is herstel na een gewapend conflict volgens hem onlosmakelijk verbonden met de restitutie van verdwenen erfgoed.
“Je ziet nu bijvoorbeeld dat in Irak en Syrië op grote schaal cultuurgoed wordt vernietigd. Mocht er aan dat conflict ooit een einde komen, dan is het belangrijk om ook daar iets aan te doen. Het hoort bij het vestigen van de vrede en de waardigheid van bevolkingsgroepen.”
Maar soms duurt het teruggeven van erfgoed eeuwen, bijvoorbeeld in het geval van de voormalige koloniën. “Dat heeft te maken met verjaring, met het ontbreken van internationale regelgeving en het verbod van terugwerkende kracht en ook met angst voor precedentwerking”, aldus Veraart. “Vaak is restitutie van koloniaal erfgoed een kwestie van ethiek. Koningin Juliana heeft aan Indonesië wel eens een restitutie gedaan alsof het een gift was. In het British Museum speelt al jaren een zaak rond het teruggeven van ornamenten van het Parthenon aan Griekenland.”
Vrije markt
En waarom is zeventig jaar na de Tweede Wereldoorlog nog steeds niet alle geroofde kunst terug waar die vandaan komt? “Omdat het ontzettend véél kunst is”, aldus Veraart. “Vaak hebben de huidige eigenaars die ook eerlijk gekocht, omdat niet altijd bekend was dat het om roofkunst ging.”
De vrije markt speelt volgens Veraart een positieve rol bij de teruggave van die kunst. “Omdat het kunst met een vlekje is en daarom moeilijk verkoopbaar, zijn de eigenaren soms bereid om mee te werken aan een procedure over teruggave.”
Het mastervak is toegankelijk voor rechtenstudenten, met name die van de masters Law and Politics of International Security en International Crimes and Criminology. “Het zou ook een ideaal vak zijn voor studenten geesteswetenschappen, ik werk ook veel samen met historici Susan Legêne en Dienke Hondius, maar om bureaucratische redenen kan ik die studenten nu niet uitnodigen. Ik wil het vak graag volgend jaar voortzetten, en er dan een echte interdisciplinaire samenwerking van maken.”
Het eerste college is volgende week dinsdag, 14 april, van 13:30 tot 15:30 in zaal S640 van het Wis- en Natuurkundegebouw.