Literair besmettingsgevaar (1)

De Griekse geschiedschrijver Thucydides schreef zijn Historiën als ‘bezit voor altijd’ (ktèma es aiei), opdat de volgende generaties er lering uit konden trekken en de geschiedenis zich niet zou hoeven herhalen. Met zijn verslag van de Peloponnesische Oorlog (431-404 v. Chr.) volgde hij de Hippocratische methode: symptomen, diagnose, behandelplan. Zijn uitvoerige beschrijving van de uitbraak van de pestepidemie in 430 v. Chr. geeft weer wat deze pandemie met de Atheense samenleving deed. Heeft het snel om zich heen grijpende coronavirus een vergelijkbaar ontwrichtend effect op onze samenleving?

Wie meer angst had dan eergevoel, keerde de zieken de rug toe

Loimos is het Griekse woord dat Thucydides voor de epidemie gebruikt (boek II, 47-54). Pest, pokken, mazelen, tyfus, we weten het niet precies, en het doet er ook niet toe. De ziekte die uit het Oosten kwam overwaaien was zeer besmettelijk en de Atheners stierven bij bosjes. Zelfs aaseters kwamen niet langer bij lijken in de buurt. Strenge leefregels (welke en door wie opgesteld?) hielpen niet, er was geen medicijn tegen opgewassen, ook orakels bleken geen remedie te bieden. Tegelijk met de wanhoop groeide de onverschilligheid voor menselijke normen en goddelijke wetten. Wie meer angst had dan eergevoel, keerde de zieken de rug toe. Lijken lagen onbeweend op straat of werden op andermans brandstapels gegooid. Wie zijn laatste dagen geteld zag, gaf zich over aan wild genieten. De wetteloosheid (anomia) nam toe: ‘Men durfde nu zonder bezwaar zijn eigen genoegens na te jagen en dingen te doen die men vroeger geheim hield. De mensen zagen immers de onverhoedse ommekeer: rijken die nu onverwacht stierven, mensen die eerst niets hadden bezeten, maar nu ineens over de eigendommen van de rijken beschikten.’ (boek II, 53.1, vert. Wolther Kassies 2013). Maar wie was genezen, werd meestal geen tweede keer ziek en voelde zich onsterfelijk.

Voor ons was tot afgelopen donderdag het dictatoriale China ver weg, was Italiës aanpak hysterisch, en waren wij Nederlanders ons nuchtere zelf: handen wassen, in de elleboog niesen, en papieren zakdoekjes gebruiken, meer niet. Later kwam daar geen handen schudden bij. Volgens de richtlijnen van het RIVM, net als bij een gewone griep. Niemand van ons heeft van dichtbij ervaring met het coronavirus, dus een enkeling begon toch maar alvast grote hoeveelheden meel en wc-papier in te slaan, voor het geval dat.

Plaque in an ancient City - Michael Sweerts (1652)

Maar toen de VS donderdagochtend het luchtruim voor Europeanen afsloot, sloeg de stemming volledig om. In de ochtend bevolkten wij nog rustig fabrieken, kantoortuinen, collegezalen en klaslokalen, in de middag werden samenkomsten met meer dan 100 personen afgeraden en werd thuiswerk gestimuleerd. ‘We moeten het samen doen’, verkondigde Rutte. ‘De curve van de pandemie moet worden afgeplat, want de ziekenhuizen en met name de Intensive Care kunnen een piek niet aan’, aldus de NOS. En dat is geen loze dreiging, want IC-artsen in Lombardije hebben al mensen moeten afwijzen wegens plaatsgebrek. Mensen die vervolgens in de eenzaamheid van de quarantaine zijn overleden en in kleine kring moesten worden begraven. Dit weekend viel het besluit dat scholen en horeca alsnog allemaal dichtgaan.

De vraag is hoe dwingend een overheid kan, wil of moet zijn. En hoe economie en welzijn zich tegenover elkaar verhouden. Bestaat er een middenweg tussen een volledige ‘lock-down’ met politietoezicht en ‘samen doen’ op vrijwillige basis? En is die middenweg de juiste?

De vraag is hoe dwingend een overheid kan, wil of moet zijn

De huidige Corona-epidemie is veel grootschaliger en de pestepidemie van Thucydides was veel dodelijker, maar zijn les en die van andere auteurs van literaire beschrijvingen van epidemieën – Lucretius, Vergilius, Procopius, Boccaccio, Manzoni, Camus, om er maar een paar te noemen – is dat als puntje bij paaltje komt sommigen met doodsverachting hun leven geven, anderen hamsteren om zich veilig terug te trekken, weer anderen zich uit levensdrift overgeven aan een ‘carpe diem’.

Laten we hopen dat we de curve kunnen ombuigen. Maar: niemand van ons is immuun -- ‘zélfs de vrouw van de Canadese president Trudeau niet’, zoals het Italiaanse journaal RAI3 liet weten. ‘Het virus bereikt al de hogere machtskringen’, kondigde de NRC aan. Gisteren was het in Amsterdam nog vrij levendig, na de speech van Rutte is het ineens stiller dan op een zomerse zondag. Het afremmen van de samenleving geeft ons in ieder geval tijd om hierbij stil te staan. Al luisterend naar de merels tijdens deze eerste lentedagen. Met een beetje minder CO2 in de lucht.