De hulpverlener die zelf ooit verslaafd of depressief was, werd tot voor kort geacht te zwijgen over zijn ervaringen. Het zou niet professioneel zijn om mensen die je begeleidt op te zadelen met jouw sores, was de overheersende visie. In sommige instellingen was een verleden als verslaafde of psychiatrisch patiënt zelfs een reden om sollicitanten niet aan te nemen. Logisch dat hulpverleners dit dus voor zich hielden.
428 pagina’s
Psycholoog en ervaringsdeskundige Alie Weerman is het daar niet mee eens. Ze vindt dat deze ervaringen, mits op de juiste wijze ingezet, de hulpverlening juist verrijken. Al jaren zet zij zich op Hogeschool Windesheim (Zwolle) in voor integratie van eigen ervaringen in de opleiding (en later ook het werk) van sociaal pedagogisch hulpverleners en studenten die in de geestelijke gezondheidszorg gaan werken. Vorige week promoveerde ze op dit onderwerp, cum laude, met een proefschrift van 428 pagina’s, een levenswerk in alle opzichten.
Verslavingskliniek
“Ik heb zelf een verleden met ernstige depressies. En een man die verslaafd is geweest. Ik heb ruim drie maanden in een verslavingskliniek gezeten, met mijn man en ons pasgeboren kind”, vertelt Weerman haar levensverhaal in een notendop. Inmiddels kan ze er gewoon over praten, maar dat heeft jaren geduurd. Weerman is lang niet de enige in de hulpverlening met ‘ervaring met ontwrichting’, zoals zij dat noemt. Een derde van haar studenten heeft een verleden met psychiatrische ziektebeelden, trauma’s of verslavingen. “Dat was algemeen bekend, maar er werd in de opleiding niet over gesproken”, vertelt Weerman.
Schaamte
En dat brengt haar meteen bij een van de belangrijkste aspecten van ervaringsdeskundigheid: schaamte. Iedereen vindt het eng om te laten zien dat er momenten waren waarop hij de weg kwijt was. Hulpverleners zijn daarop geen uitzondering. En met de nadruk die er de afgelopen jaren is komen te liggen op professionaliteit in de zorg, is de aandacht vestigen op je eigen onmacht wel het laatste dat je wil als hulpverlener.
Gekken opleiden
Haar opleidingsdirecteur was dan ook ‘not amused’ toen Weerman voorstelde om in de opleiding iets te gaan doen met de ervaringen van studenten. “Dan staan we binnenkort bekend als die school waar ze allerlei gekken opleiden en waar verslaafden rondlopen”, reageerde hij. Ondanks die weerstand, zette Weerman door, omdat ze merkte dat het iets deed met haar studenten als zij zelf over haar eigen ervaringen met de psychiatrie sprak. “Dan kwamen de verhalen los en durfden studenten ineens ook te vertellen wat zij hadden meegemaakt. Het motiveerde studenten met vergelijkbare ervaringen, ze maakten vaker hun studie af.”
Ontregelen
Niet iedereen vond die gesprekken prettig trouwens. Sommige studenten raakten er geïrriteerd van, maar in elk geval gebeurde er iets.” In haar proefschrift verwoordt ze het zo: ‘Ervaringskennis ontregelt, het ‘doet iets’ met je en dat is precies de bedoeling: ervaringskennis is pas waardevol als het de empathie en werkelijkheidszin van de aankomende professionals vergroot en men daardoor leert om gelijkwaardig in contact te blijven met mensen die bang, beschaamd, getraumatiseerd of boos zijn en men durft te leren van wat zij te vertellen hebben.’
In elk geval is Weerman de schaamte voorbij: Schaamte werkt verlammend, weet Weerman inmiddels uit eigen ervaring en die als hulpverlener en docent: “schaamte maakt je klein, je durft jezelf niet te laten zien. Dan kom je niet verder.” In 2008 begon Weerman systematisch te onderzoeken hoe je ruimte maakt voor ervaringskennis binnen de reguliere opleiding tot hulpverlener. Die zoektocht vormde ook de basis van haar promotieonderzoek. Ze promoveerde bij theologiehoogleraar Ruard Ganzevoort. Lag een psycholoog niet meer voor de hand? “Nee”, zegt Weerman. “Ganzevoort onderzoekt de existentiële betekenis die trauma’s voor mensen hebben en de gevolgen van verhalen die ze zichzelf hierover vertellen voor hun leven. Daar past mijn onderzoek heel goed in.”
Dilemma’s
Voor haar onderzoek gebruikte ze de ervaringen bij de opleiding en in het werkveld met ervaringsdeskundigheid en liet ze tientallen studenten afstudeeronderzoek doen. “Maar het echt vernieuwende aan haar onderzoek is haar methodologische benadering”, vertelt Ganzevoort, die zeer enthousiast is over het werk van zijn promovenda. “Weerman ontwikkelde een heel nieuw theoretisch kader. “ Daarvoor gebruikt ze het idee uit de existentiële psychologie dat mensen vroeg of laat in een spanningsveld terecht zullen komen tussen bestaansdillema’s, waarin ze hun eigen balans moeten vinden. Weerman onderscheidt er zes: leven en dood, vrijheid en beperking, eenzaamheid en verbinding, schuld en verantwoordelijkheid, zinloosheid en zingeving, orde en chaos. Als de balans zoek is, krijgen mensen psychische problemen. De toegevoegde waarde van een hulpverlener met ervaringsdeskundigheid zit hem erin dat hij uit eigen ervaring weet hoe het is om die balans weer terug te vinden, terwijl je met de gebruikelijke evidence based behandelingen vaak helemaal niet aan deze thema’s raakt.
“Je kunt iemand allerlei adviezen geven over wat hij zou moeten doen, maar als iemand überhaupt niet weet waarom hij moet blijven leven, slaat dat weinig aan”, vertelt Weerman. “Juist daar kan ervaringsdeskundigheid wel wat toevoegen.”
Demotiverend
Maar je moet als ervaringsdeskundige hulpverlener wel weten wat je doet. Plompverloren zeggen: “Ik weet wat je doormaakt” en dan zelf leeglopen over wat jou allemaal is overkomen, is niet de manier. Weerman: “Je kunt met jouw ervaringen anderen ook juist in de weg zitten. Bijvoorbeeld omdat je ze confronteert met iets wat jou wel is gelukt en hen nog niet. Dat kan motiverend werken, maar ook demotiverend.”
Het is een terrein waarop nog veel meer onderzoek nodig is. Weerman gaat in de regio Gelderland en Overijssel onderzoek doen in de praktijk bij instellingen voor zorg en welzijn. “In elk geval is er een cultuuromslag gaande”, vertelt ze. “In Zwolle waren we de eerste en nu zijn allerlei hulpverlenersopleidingen met ons in gesprek om te kijken hoe ze ervaringsdeskundigheid moeten integreren in hun curriculum.”
Korsakoff
Weerman zelf houdt ervan om de grenzen op te rekken, die tussen hulpverlener en cliënt, maar ook die tussen wetenschapper en ervaringsdeskundige: één van de opponenten bij haar promotie was iemand met de diagnose Korsakoff. “Die hield zich niet helemaal aan het protocol, maar ik vond het heel belangrijk dat hij erbij was”, vertelt Weerman. “Sowieso was het een bont gezelschap, dat op mijn promotie was afgekomen, eigenlijk een beetje zoals mijn leven ook is”, stelt ze tevreden vast.